تدوین پیشینه پژوهش
یکی از مهم‌ترین قسمت‌های هر پژوهشی، گردآوری و تدوین پیشینه پژوهش است.
دلیل این امر را می‌توان در اهمیت، اهداف و کارکردهای پیشینه پژوهش جستجو کرد.
اهميت پيشينه تحقيق
بعد از این‌که موضوع خود را انتخاب کردید، باید اطلاعاتی را بدست بیاورید تا از طریق آنها، آگاهي خودتان را پيرامون موضوع و مسئلهای که برای تحقيق انتخاب کرده‌اید گسترش دهید.
برداشتن این گام مهم‌ترین اهمیت پیشینه تحقیق است.
جان ديوئی اعتقاد دارد مطالعه منابع، به محقق کمک ميکند تا بينش عميقي نسبت به جنبه‌های مختلف موضوع تحقيق پيدا کند (دلاور، 1375، ص 182).
همچنین در پرتو اطلاعات به دست آمده از مدارک و اسناد، مسئله تحقيق و متغيرهای خود را دوباره تعريف و معين می‌كنید.
اين امر به شما کمک ميکند تا تحقيق خود را در راستای مجموعه پژوهش‌های هم خانواده قرار دهید و آن را با دستاوردهای تحقيقاتي ديگران هماهنگ کنید.
اهداف پیشینه تحقیق
بنابر آن‌چه گفته شد اهداف پیشینه تحقیق به شرح زیر خواهد بود که در هنگام تدوین پیشینه تحقیق باید همواره آنها را در خاطر داشته باشید:
- دست‌يابی به چارچوب نظری و يا تجربی برای مسئله تحقيق
- برقراری ارتباط منطقی ميان اطلاعات پژوهش‌های قبلي با مسئله تحقيق
- تعیین دقیق متغیرهای اساسی
- تعیین کردن معانی و روابط میان متغیرها
- تشخیص آن‌چه انجام شده و آن چه باید انجام شود
- آشنايي با روشهای تحقيق مورد استفاده در پژوهش‌های گذشته
- مقایسه نتایج تحقیقات انجام شده با فرضیه‌های تحقیق
کارکردهای پیشینه تحقیق
پس از روشن شدن اهمیت و اهداف پیشینه تحقیق اینک نوبت به دریافت کارکردهای آن است.
دلیل درج این مطالب ، آن است که در هنگام نوشتن پیشینه تحقیق در نظر داشتن اهداف و کارکردهای پیشینه تحقیق می‌تواند راه‌گشا باشد:
- ابعاد جدیدی از مساله تحقیق را آشکار می‌کند تا به جای تکرار بیهوده‌ی تحقیق دیگران، تحقیق تازه‌ای انجام شود.
- به صورت‌بندی سوالات یا فرضیات تحقیق کمک می‌کند.
- کمک شایانی به انتخاب روش تحقیق و ابزارهای آن می‌کند.
- استفاده از تجربیات محققان قبلی احتمال تکرار خطا در پژوهش را کاهش می‌دهد.
تفاوت پیشینه پژوهش پایان‌نامه و مقاله
تهیه مرور نوشتار برای یک پایان‌نامه یا یک مقاله متفاوت است.
یک پایان‌نامه دانشگاهی و یا یک گزارش پژوهشی به‌صورت ترکیبی، جامعتر، تحلیلی‌تر و یا انتقادی‌تر تدوین می‌شود.
در حالی که در یک مقاله مجال کمی برای بررسی تحلیلی یا انتقادی پیشینه موضوع وجود دارد و این بخش باید به طور کلی و مختصر تهیه شود.
شناسایی منابعی که باید مرور شود
1- مراجعه به منابع مقدماتی.
دائره‌المعارف‌ها و متون علمی تفصیلی و پایه در زمینه مربوطه
2- مراجعه به ابزارهای بازیابی اطلاعات.
جستجو در پایگاه های اطلاعاتی و چکیده‌نامه‌های تخصصی
نکته: بهتر است ابتدا منابعی را جستجو کرد که خود دارای بخش مرور نوشته‌ها و پیشینه باشند.
3- نمایه‌نامه‌های استنادی یکی دیگر از راه‌های یافتن آثار هسته و نویسندگان کلیدی است که کار پژوهشگر را بسیار آسان می‌کند. مثل: Scopus , ISI
4- مراجعه به صاحب نظران، استادان راهنما و مشاوره
5- مراجعه به منابع دست اول. از جمله :
الف. گزارش طرح‌های پژوهشی.
ب. پایان‌نامه‌های کارشناسی ارشد و دکترا.
ج. مقاله‌های پژوهشی و علمی. ( به ویژه مقاله‌هایی که مبتنی بر پایان‌نامه‌ها و طرح‌های پژوهشی است )
د. مقاله‌ها و منابع مروری. (Review article, Annual review of … )
هـ. مقاله‌های توصیفی و تحلیلی.
اشتباهات رایج و متداول در تدوین پیشینه پژوهش
1.عدم تعريف دقيق مسئله و مفاهيم كليدى آن؛
2.سهل‌انگاری و شتاب‌زدگى در جست‌وجوى منابع؛
3.اعتماد افراطى بر منابع دست دوم؛
4.تأكيد بر نتايج تحقيقات و غفلت از روش‌ها و ابزار‌ها؛
5.ثبت اطلاعات زياد در برگه‌هاى يادداشت؛
6.تنظيم ناصحيح فهرست منابع؛
7.قضاوت درباره تحقيقات، روش‌ها، مسائل و نتايج پيش از فهم درست آنها.
معیارهای پییشینه پژوهشی
برای اطمینان از کیفیت ”مرور نوشتارها و پیشینه پژوهش“ و جنبه‌های مختلف آن، سیاهه جامعی وجود دارد که با استفاده از این سیاهه می‌توانید هریک از منابع درج شده در پیشینه پژوهش خود را ارزیابی کنید.
چرا نتیجه می‌گیریم «پژوهش من پیشینه ندارد»؟
مراحل عملی لازم برای تدوین پیشینه تحقیق
گام اول کشف کلیدواژه مناسب برای جستجوی اطلاعات
برای این کار ابتدا بهتر است عنوان تحقیق را به اصطلاحات و عبارات مندرج در آن تجزیه کنید.
سپس برای هر یک از عبارات و اصطلاحات مترادفات فارسی (ولو به کمک فرهنگ لغات یا اصطلاحات فارسی) تهیه نمایید.
برای طراحی کلیدواژههای مناسب انگلیسی نیز پیشنهاد می‌شود.
در ابتدا از کلیدواژههای لاتینی که در هنگام جستجوی پیشینه در پایگاههای فارسی همراه با چکیده فارسی ارائه می‌شود استفاده کنید.
در ادامه جستجو‌ها شما با کلیدواژههای مصطلح‌تر و بیشتری هم فارسی و هم لاتین آشنا می‌شوید.
با این شرط که در این زمینه حساس باشید و در بررسی نتایج به این موضوع دقت کنید؛
برای مثال با رسیدن به منبعی مناسب در یک پایگاه اطلاعاتی حتما به کلیدواژه‌‌هایی که در آن پایگاه برای منبع مورد نظر شما ثبت شده است توجه کنید.
گام دوم جستجوی کلیدواژه‌ها در منابع معتبر
بسیاری از وب‌سایت‌هایی که به صورت پایگاههای منابع علمی هستند می‌توانند در یافتن پیشینه تحقیق مفید باشند.
از جمله پایگاه ایران‌داک یا مدارک علمی ایران، پایگاه مقالات جهاد دانشگاهی یا SID، پرتال مطالعات علوم انسانی و بسیاری از پایگاههای داخلی و البته خارجی.
همچنین با مراجعه به فهرست منابع کتاب‌های مرتبط با موضوع مورد بررسی، می‌توانید از مطالعات متعدد قبلی در این موضوع آگاه شوید.
ترفند مهمی که در این زمینه باید یاد بگیرید.
ردیابی سایر منابع مرتبط است آن هم از طریق بررسی فهرست منابع و مأخذ اسنادی که با موضوع شما مرتبط هستند و به آنها دست یافته‌اید.
این امر می‌تواند کمک شایانی به شما بکند و در زمان شما صرفه‌جویی عمده‌ای ایجاد کند.
از مهم‌ترین این منابع می‌توان به پایان‌نامه‌ها اشاره کرد که خود دارای بخش مشخص و قابل ملاحظه‌ای از پیشینه پژوهش است.
گام سوم و چهارم گزینش مقالات و منابع مرتبط و ثبت آنها
در این مرحله، ابتدا هر یک از مقاله‌ها یا گزارش‌هایی را که جایابی کرده‌اید، به طور مقدماتی مطالعه کنید تا میزان رابطه آنها با موضوع تحقیق، مشخص شود.
بر این اساس، مقاله‌ها و یا گزارش‌های نامربوط را کنار بگذارید. سپس مقاله‌ها و یا گزارش‌های مرتبط با مسئله تحقیقتان را بر حسب روش، متغیرها، ابزار و امثال آن دسته‌بندی کرده و چکیده‌ای از آنها تهیه کنید.
برای این‌کار نکات کلیدی وجود دارد که حتما باید در چکیده ثبت شود که شامل عنوان مقاله، سال انجام آن، جامعه، روش و ابزار پژوهش، هدف تحقیق و در نهایت نتایج حاصل از آن است.
در آخر با توجه به منابع مورد استفاده، فهرست کاملی از منابع مورد استفاده، با در نظر گرفتن ضوابط کتابشناسی مرسوم، تهیه کنید.
راهنماهای گوناگونی برای این امر در دسترس می‌باشند؛
مانند آیین نگارش (سمیعی، 1369) و آیین نگارش علمی (حری، 1371) و علاوه بر این‌ها، راهنماها و دست‌نامه‌های استناددهی وجود دارد که در سایت کتابخانه نیز موجود است.
گام پنجم نقد منابع
همزمان با تهیه کتابشناسی منابع مورد استفاده، منابع منتخب را مورد بررسی انتقادی قرار دهید.
برای این منظور، در مورد هر مقاله، باید طرح تحقیق آن مورد نظر قرار گرفته، روش اجرای آن به طور انتقادی بررسی شود، یافته‌های به دست آمده آن در رابطه با هدف‌های تحقیق، مورد قضاوت قرار گیرد.
گام آخر نوشتن پیشینه تحقیق
برای نوشتن پیشینه ابتدا یک ساختار مناسب را انتخاب کنید.
برای نمونه بسته به تحقیق خود می‌توانید منابع را به دو دسته پژوهش‌های داخلی و خارجی تقسیم کنید.
و یا تفکیک را بر اساس موضوع و مؤلفه‌های تحقیق انجام دهید.
در هر حال باید روندهای منطقي را در نظر بگیرید.
در ارائه مطالب نگاه کلي به جزئي را مدنظر داشته باشید مطالب را منسجم و در ارتباط با هم در نگاهی انتقادی و مقایسه‌ای بیان کنید.
از بيان مطالب، به طور مجرد و بدون رابطه با يکديگر اجتناب کنید.
برای نمونه می‌توانید هنگام پرداختن به یک پژوهش روش آن را با پژوهش‌های دیگر مقایسه کنید و یا نتایج پژوهشی را که با بیشتر پژوهش‌های مشابه مغایر است را پررنگ کنید.
ترتیب زمانی پژوهش‌ها نیز در هنگام درج منابع در پیشینه باید مدنظر قرار گیرد.
در آخر نیز تجزیه و تحلیل و جمع‌بندی پیشینه است.
در تجزیه و تحلیل و جمع‌بندی شما ضمن بررسی واگرایی و همگرایی تحقیقات انجام شده و نیز بررسی نقاط قوت و ضعف آنها، باید به مهم‌ترین پاسخ‌هایی که طی بررسی پیشینه برای سوالات و فرضیات تحقیق خودتان فراهم کرده‌اید اشاره کنید.
و تفاوت‌ها و مزیّت‌های تحقیق خود را در مقایسه با آن تحقیقات به صورت مستدل بیان نمایید.