هنگام انتخاب موضوع پژوهش به نکته‌های زیر توجه نمایید:
علاقه‌مندی به موضوع:
علاقه به موضوع پشتکار را به دنبال خواهد داشت.
طبیعی است که اگر به موضعی علاقه‌مند نباشید ممکن است بعد از چند ماه تلاش نسبت به انجام پژوهش در آن موضوع دلسرد شوید.
یا پژوهش را رها کرده و یا اینکه نتوانید به‌خوبی آن را انجام دهید و در این صورت از کیفیت کار پژوهشی کاسته خواهد شد.
توانایی انجام موضوع پژوهش:
حتماً بررسی کنید که آیا توانایی انجام موضوع انتخابی پژوهش را دارید.
ممکن است موضوع موردعلاقه‌ای را برای پژوهش انتخاب نمایید ولی این امکان‌سنجی را نکرده باشید:
که آیا توانایی انجام آن را دارید یا خیر؟
مثلاً ممکن است جامعه پژوهش طیف گسترده و وسیعی باشند که شما توانایی گردآوری داده از این طیف را نداشته باشید.
همچنین ممکن است پژوهش کیفی مثلاً از نوع قوم‌نگاری انتخاب کنید که نیاز به ارتباط مستقیم و طولانی با جامعه پژوهش داشته باشید.
ولی به دلیل مشکلات مختلف کاری یا زندگی روزمره این توانایی و وقت کافی را نداشته باشید و خیلی موارد دیگر که بر توانایی انجام پژوهش تأثیر می‌گذارند؛
بنابراین باید موضوعی را انتخاب کنید که از هر لحاظ توانایی انجام آن را داشته باشد.
نو بودن موضوع:
سعی کنید به موضوعات نو و روز رشته خود توجه کنید.
این موضوعات مقبولیت عمومی در رشته شما دارند و در مراحل مختلف ارائه پروپوزال، پایان‌نامه، مقاله و ... مورد پذیرش قرار خواهند گرفت.
ارزشمند بودن موضوع (مطرح بودن در سطح ملی و جهانی):
برخی موضوعات در سطح ملی و بین‌المللی دارای مقبولیت و ارزش زیادی هستند. در حوزه موضوعی خود به این موضوعات ارزشمند توجه نمایید.
کاربردی بودن (رفع یک مشکل)/ امکان استفاده از نتایج آن:
موضوعی را انتخاب کنید که بتوان از نتایج آن در جهت بهبود یک فرایند و یا تولید یک اثر، ماده و ... استفاده کنند. موضوع انتخابی شما با توجه به مباحثی که در بیان مسأله اشاره نموده‌اید باید یک مشکل یا یک خلأ پژوهشی را برطرف نماید؛ یعنی بتوان پیشنهادهای کاملاً کاربردی قابل انجام از نتایج پژوهش ارائه داد.
امکان اجرایی بودن:
علاوه بر کاربردی بودن موضوع، امکان اجرایی کردن آن نیز در جامعه پژوهشی وجود داشته باشد.
مثلاً ممکن است جامعه پژوهش شما در دسترس نباشند یا نیاز به ابزار آزمایشگاهی دارید که در ایران وجود ندارد یا نیاز به انجام پژوهش در سازمانی را دارید که ازلحاظ امنیتی چنین اجازه‌ای را به شما نمی‌دهند و خیلی موارد دیگر که بر اجرای انجام پژوهش تأثیر می‌گذارند؛
بنابراین باید موضوعی را انتخاب کنید که این‌گونه محدودیت‌ها را نداشته باشد.
امکان ادامه پژوهش‌های بیشتر در همان زمینه:
موضوع پژوهش یک موضوع بسته نباشد و به‌گونه‌ای باشد که بتوان پیشنهادهای پژوهشی مرتبط با موضوع پژوهش را به سایر پژوهشگران برای انجام پژوهش‌های آتی پیشنهاد داد و یا اینکه خود پژوهش‌گر بتواند پژوهش‌هایی دیگر در این موضوع را انجام دهد و یا هدایت کند.
امکان چاپ چند مقاله در این زمینه:
نتیجه و خروجی واقعی هر پژوهش ، استخراج مقاله یا مقاله‌های معتبر از آن پژوهش خواهد بود؛
بنابراین موضوع پژوهش را به‌گونه‌ای انتخاب نمایید ، که حتماً امکان استخراج و چاپ یک یا چند مقاله علمی- پژوهشی را داشته باشد.
مقاله علمی – پژوهشی پشتیانی برای رزومه علمی شما خواهد بود.
ارزش فعالیت پژوهشی خود را با در نظر گرفته انتخاب موضوع با هدف چاپ مقاله بالا ببرید.
تدوین فهرستی از موضوعات (یادداشت موضوعات در هر زمان و مکان):
این نکته را در نظر داشته باشید که وقتی قصد دارید برای یک پژوهش موضوع انتخاب کنید ، همواره در هر زمان و مکان دفترچه یادداشت چاپی یا الکترونیکی همراه داشته باشید.
تمام موضوعاتی موردنظر خود ، چه بااهمیت و چه کم‌اهمیت را در مرحله اول یادداشت کنید.
فهرستی از این موضوعات اولیه داشته باشید.
در مراحل بعد این موضوعات پالایش خواهد شد.
انجام پژوهش‌های بین‌رشته‌ای:
نکته‌ای دیگری که در انتخاب موضوع می‌توان به آن توجه داشت ، انتخاب موضوعات بین‌رشته‌ای است.
این مسأله بخصوص در برخی از رشته‌ها که موضوعات آن‌ها به اشباه رسیده است ، بسیار مشکل‌گشا خواهد بود.
می‌توان برخی مفاهیم و متغیرها را از برخی رشته‌ها مانند مدیریت، روانشناسی، علوم اجتماعی و ... برداشت کرد.
و در سایر رشته‌ها بکار گرفت و بر اساس آن‌ها پژوهش‌های کاربردی و ارزشمندی را انجام داد و از طرفی دیگر، مبحث جدیدی را در رشته خود مطرح نمود.
امکان تعریف سؤال‌ها و فرضیه‌های پژوهش/ متغیرهای مشخص:
موضوع پژوهش به‌گونه‌ای باشد که بتوان بر اساس آن موضوع، سؤال‌ها و یا فرضیه‌هایی را برای پژوهش تدوین نمود.
وجود متغیرهای مشخص در موضوع پژوهشی، کمک قابل‌توجهی به تدوین فرضیه‌های پژوهش خواهد نمود.
نتایج پژوهش شما در پاسخ به سؤال‌ها و یا آزمون فرضیه‌های پژوهشی شما خواهد بود؛ لذا توجه به این نکته در انتخاب موضوع اهمیت به سزایی دارد.
انتخاب موضوعات مشابه در پایان‌نامه و رساله در مقاطع مختلف تحصیلی:
با توجه به اینکه شما با انجام پژوهش برای پایان‌نامه یا رساله، در آن موضوع متخصص خواهید شد.
اگر قصد انجام پژوهش برای پایان‌نامه در مقطع کارشناسی ارشد را دارید و همچنین بعداً قصد ادامه تحصیل در مقطع دکتری را دارید، موضوعی را انتخاب کنید.
که پیش‌زمینه‌ای برای موضوع رساله شما در مقطع دکتری باشد و اگر در مقطع دکتری تحصیل می‌کنید، موضوعات مشابه پایان‌نامه ارشد انتخاب نمایید؛
زیرا هم در آن موضوع قبلاً پژوهش انجام داده‌اید و اطلاعات دارید و هم تخصص بیشتری کسب خواهید کرد.
به‌هر‌حال اگر بتوانید این هماهنگی را بین موضوع پایان‌نامه و موضوع رساله برقرار نمایید، علاوه بر اینکه کار پژوهش شما راحت‌تر خواهد بود، در آینده کاری شما نیز به‌عنوان یک متخصص در آن حوزه موضوعی تأثیرگذار خواهد بود.
بررسی سابقه تحقیق:
آیا قبلاً کسی در زمینه موردنظر تحقیق انجام داده است یا خیر؟
حتماً جستجوی عمیق و گسترده‌ای را در پایگاه‌های منابع اطلاعاتی فارسی و لاتین داشته باشید .
و از اینکه موضوع پژوهش شما، موضوع جدیدی است و تکراری نیست مطمئن شود .
و یا توجیه منطقی برای اینکه یک موضوع تکراری را ازاین‌جهت که در یک جامعه کاملاً متفاوت بررسی خواهید نمود.
و یا از دیدگاه و زاویه جدیدی به موضوع نگاه کرده‌اید، داشته باشید.
تناسب موضوع انتخابی با فرهنگ و شرایط سیاسی کشور:
این نکته، به‌خصوص در مورد پایان‌نامه‌های رشته‌هایی همچون ادبیات، علوم سیاسی، تاریخ و… بیشتر صدق می‌کند.
درصورتی‌که رعایت نشود، زحمات شما را هدر خواهد داد.
ممکن است شما زحمات زیادی را برای بسط و گسترش موضوع، بیان مسأله، ضرورت پژوهش، مبانی نظری و پیشینه پژوهش و ... متحمل شده باشید.
ولی در هنگام انجام پژوهش به علت عدم رعایت این نکته مهم، مجبور به تغییر موضوع شوید و هم زحمات و هم وقت شما به هدر رود.
موفق باشید.
برای یافتن موضوع در زمینه موردعلاقه خود باید نکات زیر را مدنظر قرار داد:
مطالعه اجمالی در زمینه‌های موردعلاقه:
برای یافتن موضوع باید در زمینه‌های موردعلاقه خود ، منابع مختلف اطلاعاتی چاپی و الکترونیکی ازجمله کتاب ، مقاله ، روزنامه ، وب‌سایت و ... را مطالعه نمایید.
تا اطلاعات کلی در موضوع موردعلاقه را کسب نمایید.
استفاده از تجارب شخصی و مشاهده یک ضعف یا خلأ:
گاهی در زندگی شخصی ، جامعه و یا محیط کار خود متوجه یک ضعف و اشکال می‌شوید.
ممکن است به این فکر کنید که با انجام یک پژوهش بتوانید این مشکل را بیان و راهکارهای پیشنهادی برای رفع یا بهبود آن ارائه دهید.
توجه به این نکته می‌تواند جرقه یک موضوع پژوهشی را در ذهن شما ایجاد کند.
جستجو در اینترنت و برخی از پایگاه‌ها:
جستجو می‌تواند با عبارت‌های شبیه موضوعات پژوهشی (Research Topics) ، اولویت‌های پژوهشی (Research Priorities) ، مباحث پژوهشی (Issues Research) ، پیشنهادهایی برای پژوهش‌های بیشتر (Further Research) در پایگاه‌های فارسی و لاتین به همراه کلیدواژه موردنظر صورت گیرد.
مثلاً:
Information Retrieval Research Topic
Research Issues in Information Retrieval
Further Research in Information Retrieval
Research Priorities in Information Retrieval
جستجو در اینترنت و برخی از پایگاه‌ها (گنج ایرانداک، علم‌نت، نورمگز، مگ‌ایران، گوگل اسکولار و ...) با کلیدواژه‌های مناسب:
در پایگاه‌های منابع علمی می‌توان پژوهش‌هایی با موضوعات متنوع و جدید را مشاهده و بازیابی نمود.
و می‌توان از این پژوهش‌ها ایده گرفت و موضوعات جذابی را تدوین نمود.
شرکت در جلسات دفاع، سخنرانی‌ها، همایش‌ها و ...:
شرکت در چنین جلساتی و همچنین گوش دادن به مطالب بیان‌شده در این جلسات و همایش‌ها، منظره‌‌ها، برنامه‌های مختلف رادیویی و تلویزیونی ایده‌های موضوعی خوبی به شما خواهد داد.
مطالعه و بررسی پیشنهادهای پژوهشی پایان‌نامه‌ها و مقاله‌ها:
در انتهای فصل پنجم (فصل آخر) پایان‌نامه‌ها یا رساله‌ها موضوعات پژوهشی در ارتباط با آن پایان‌نامه یا رساله ارائه شده است.
در حال حاضر، در انتهای مقاله‌های علمی- پژوهشی نیز چنین پیشنهادهایی ارائه می‌گردد.
می‌توان از این موضوعات پژوهشی برای انجام پژوهش بهره برد.
بررسی فهرست مندرجات مجلات علمی داخلی و خارجی بخصوص منابع هسته:
مجلات هسته ، مجلاتی هستند که مهم‌ترین مقالات را از برجسته‌ترین افراد حوزه موضوعی و به عبارتی باکیفیت‌ترین مقاله‌های آن حوزه موضوعی را منتشر می‌کنند.
این مجلات بیشترین استناد را به خود اختصاص داده و تأثیر قابل‌توجهی بر حوزه موضوعی مربوطه می‌گذارند.
با بررسی مقاله‌های منتشرشده در این مجلات، می‌توان موضوعات جذاب و قابل انجامی را پیدا کرد.
بررسی محورهای پیشنهادی همایش‌های ملی و بین‌المللی:
همه همایش‌های ملی و بین‌المللی دارای محورهای موضوعی هستند که در فراخوان آن‌ها، این محورها اعلام می‌گردد.
این محورها الگوی خوبی برای یافتن موضوعات جذاب و جدید هستند.
توجه به اولویت‌های پژوهشی سازمان‌های مختلف حوزه تخصصی:
اکثر سازمان‌ها، دارای دفتر پژوهشی هستند.
یکی از فعالیت‌های این دفاتر پژوهشی، تعیین اولویت‌های پژوهشی آن سازمان است.
می‌توان به سازمان موضوعی موردنظر مراجعه و یا از سایت آن سازمان، اولویت‌های پژوهشی آن سازمان را مطالعه نمود.
این اولویت‌ها علاوه بر اینکه یک ایده خوب برای موضوع پژوهشی شما هستند، با انتخاب آن‌ها برای موضوع پژوهش، اکثر مواقع از حمایت مادی و معنوی آن سازمان نیز برخوردار خواهید شد.
توجه به موضوعات خاص سایر رشته‌ها و به‌کارگیری آن در حوزه خود (مطالعات میان‌رشته‌ای):
با مطالعات حوزه‌های موضوعی سایر رشته‌ها، برخی مواقع می‌توان مطالعات میان‌رشته‌ای خوبی را مطرح و پیاده‌سازی کرد.
متغیرهای مختلف در رشته‌های مختلف وجود دارند که می‌توان آن‌ها را در رشته موردنظر خود پیاده‌سازی نمود و با این کار مبحث جدیدی را در رشته خود مطرح نمود.
پرس‌وجو از دوستان، همکاران و افراد صاحب‌نظر:
برخی اوقات دوستان، همکاران و همچنین افراد صاحب‌نظر می‌توانند کمک قابل‌توجهی به شما در یافتن موضوع داشته باشند و ممکن است ایده‌های کاربردی و عملی خوبی مطرح نمایند.
کمک از اساتید ازجمله اساتید راهنما و مشاور:
درنهایت می‌توانید از اساتید راهنما و مشاور خود نیز برای یافتن موضوع کمک بگیرید.
البته باید خیلی خوش‌شانس باشید که استاد شما موضوعی را برای پژوهش به شما پیشنهاد بدهد و آن موضوع موردعلاقه شما هم باشد.
موفق باشید.
نوشته: دکتر هادی هراتی
مرکز اطلاع‌رسانی و کتابخانه مرکزی
دانشگاه فردوسی مشهد